Yves Leterme verrast met radicale uitspraken: “NMBS, De Lijn en bpost? Afstoten!”

Yves Leterme (CD&V) is onze eerste gast in de kasteelreeks ‘Terug naar Loppem’. De gewezen premier doet spraakmakende voorstellen om dit land uit het slop te halen. Geen regering na vijf maanden? Dan maar nieuwe verkiezingen. Geen NMBS meer voor de overheid. Geen bpost en De Lijn. Weg met de koterijen. Leterme is ook scherp voor de huidige generatie politieke leiders. “Wat nu gebeurt, is niet ernstig.”

Yves Leterme komt een kwartier te vroeg aangewandeld door de rode poort van het kasteel. De 59-jarige eminentie ziet er scherp uit. “Ik ben vijf kilogram vermagerd”, zegt hij. “Ik heb van de lockdown geprofiteerd om gezond te leven en veel te sporten.” Het is maandagmorgen in Loppem en de zon komt voorzichtig piepen. Het is de eerste keer dat Leterme op dit prachtige domein komt. “Ik ken natuurlijk de politieke geschiedenis. Hier zijn belangrijke beslissingen genomen. (kijkt rond) De architectuur is indrukwekkend. Ik zou haast zeggen: religieus. Al is de gotiek niet mijn favoriete stijl. Ik hou meer van modern.”

Als er na vijf maanden geen regering is, moeten er nieuwe verkiezingen komen. Die extra druk zal heilzaam werken

Dat ik in hem meer een cijferman zie dan een romanticus, werp ik op. “Dat kan. Ik was zeker vroeger vooral door cijfers geboeid. Ik kon al rekenen, nog vóór ik kon lezen. Dat is dankzij mijn grootvader, die duivenmelker was in Wervik. Hij kon heel goed de snelheid van zijn duiven inschatten. Hij heeft mij leren rekenen. Maar ik heb doorheen de jaren ook een fascinatie ontwikkeld voor schoonheid en geschiedenis.”

Waarom zoeken politici zo graag kastelen op voor onderhandelingen? U trok naar Hertoginnedal, toen u zware knopen moest ontwarren.

“Ik zou dat niet opnieuw doen. Dat was vooral vorige eeuw interessant. Dat was een goede manier om een groep af te zonderen van de buitenwereld. Tindemans en Dehaene maakten daar graag gebruik van. Ik ook, maar het was toen al onmogelijk geworden om een groep écht af te zonderen. De mobiele telefoons waren een storende factor. Politici lieten zich ook meer en meer omringen met woordvoerders en marketeers. Dat komt de sereniteit niet ten goede.”

Zou het zin hebben om de huidige generatie op te sluiten in een kasteel?

“Neen. De sociale media zijn een extra storende factor geworden. Maar dan nog… (even stil) Ik denk dat deze generatie vooral beroepsethiek en discipline mist. Dat is een fundamenteel probleem, dat niet kan opgelost worden door een afzondering. Wat zijn dat nu? Snuffelaars of zo? (blaast) Wat nu gebeurt in de politiek, is eigenlijk niet ernstig.”

Klopt de mythe dat in die kastelen stevig werd gegeten en gedronken?

“Dat was niet zo toen ik de leiding had. Guy Verhofstadt (Open VLD) had wel de reputatie graag de betere Italiaanse en Aziatische traiteurs in te schakelen. Ik was heel gematigd. Té gematigd, zo lieten de liberalen wel eens merken. (lacht) Ik bestelde liefst van al de Belgische keuken. Vis uit de Noordzee bijvoorbeeld. Ik wou ook alcohol beperken. Al moet ik toegeven dat een goed glas wijn wel eens kan helpen om de laatste hoeken van een akkoord af te ronden.”

Een nieuw land

Op onze menu staan koffie en croissants. We gaan zitten in de kamer waar koning Albert I honderd jaar geleden zijn prominenten ontving. De kernvraag van dit onderhoud is dezelfde als toen: wat is nodig om dit land uit het slop te halen? Op politiek, economisch en maatschappelijk vlak. Eerst de politiek. “De coronacrisis heeft aangetoond dat onze staat niet werkt”, zegt Leterme. “De laatste keer dat dat zo nadrukkelijk naar boven kwam, was de zaak-Dutroux. België scoort niet goed in vergelijking met andere landen. De complexe structuur is één belangrijke oorzaak. De prijs die we daarvoor betalen, is vreselijk hoog.”

Wat stelt u voor?

“De koterij moet plaats ruimen voor een duidelijke structuur. Onze voorvaderen hebben vol goede wil geprobeerd om de gemeenschappen van dit land te doen samenleven. We zien nu echter vooral blokkering. Het politiek stelsel is aan een deblokkering toe. Dat kan door de bevoegdheidspakketten homogeen te maken. Dat is zelfs cruciaal. Geen grijze zones meer. Vandaag zitten die te verspreid. Er zijn zelfs politici die niet weten wie waarvoor bevoegd is. Dat kan ten tweede door een hiërarchie der normen in te voeren.”

Wat bedoelt u daarmee?

“Als bestuursniveaus niet overeenkomen, Vlamingen en Walen bijvoorbeeld, dan moet iemand kunnen beslissen. Het bestaande overlegcomité werkt niet. Er moet een mechanisme komen, waar conflicten effectief opgelost worden. Dat model bestaat in Duitsland. Als er daar een conflict is, dan beslist de federale overheid. In België is dat vloeken in de kerk: ik weet dat. Maar er moet íets komen. Er moet ook komaf gemaakt worden met die aanslepende formaties. Ik zei het al: wat nu gebeurt, kan eigenlijk niet.”

Hoe kan u dat oplossen?

“Automatisch nieuwe verkiezingen, als er na vijf maanden geen regering is. Die extra druk zal heilzaam werken. De politici zijn te veel op hun gemak. Ze zijn blij dat ze in het parlement zitten. Dat er geen regering is, doet er haast niet meer toe. (denkt na) Het samenlevingsfederalisme is een mooi ideaal. Maar als mensen niet in staat zijn om vrijwillig samen te werken, dan moeten er mechanismen komen die dat verplichten.”

Gelooft u nog in België?

“Jawel. Het bestuur van de toekomst zal meerlagig zijn. Het federaal niveau zal wel aan belang verliezen in het voordeel van de deelstaten en Europa. Maar België heeft wel degelijk toegevoegde waarde, ook internationaal.”

Wat doet u met de gewesten en gemeenschappen?

“Het zou duidelijker zijn om te werken met vier deelstaten, zoals Johan Vande Lanotte (SP.A) bepleit: Vlaanderen, Wallonië, Brussel en de Duitstalige regio. Maar véél belangrijker is de versnippering wegwerken.”

Heeft die versnippering mensenlevens gekost in deze crisis?

(aarzelend) “Ik zou daar liever geen antwoord op geven. Dat ik dat moet zeggen, is eigenlijk al erg. (even stil) Het was natuurlijk een crisis van ongeziene omvang. Dan worden er fouten gemaakt. De mondmaskers bijvoorbeeld: de overheid die eerst a zegt, en daarna b. Let op: ook andere landen hebben diezelfde fouten gemaakt. Zelfs de wetenschap was het niet eens over een aanpak. Dat mag ook gezegd worden.”

Tot daar het politieke luik. Wat doet u op economisch vlak?

“Al honderd jaar geldt in dit land het motto: meer groei, meer welvaart, meer uitgaven, meer diensten, altijd maar méér en méér. Dat systeem heeft zijn grenzen overschreden. We zijn al veertig jaar op de poef aan het kopen. De begroting is nooit in evenwicht, de schulden zijn hoog. De grote uitdaging is: hoe kunnen we van méér naar béter gaan? Onze overheid is groot in kleine dingen en klein in grote dingen. Dat moet omgekeerd. Minder ballast, meer kwaliteit. Dat geldt eigenlijk voor heel West-Europa. Als dat niet lukt, gaan we de aansluiting met de toplanden verliezen.”

Maak dat eens concreet.

“De overheid moet zich focussen op haar kerntaken en die béter uitvoeren. Dat betekent in hoofdzaak beschermen en arbitreren. De overheid moet haar bevolking beschermen tegen geweld en tegen tegenslag zoals ziekte en werkloosheid. Arbitreren betekent strikte regels opleggen zodat de mensen de samenleving ordentelijk kunnen doen draaien. (zwijgt even) Goede politiek is… wie vooruit wil en kan: aanmoedigen en ruimte geven; wie het moeilijk heeft: steunen en meetrekken.”

Wat moet de overheid niet meer doen?

“Al de rest. Een overheid moet bijvoorbeeld geen treinen en bussen laten rijden.”

U doet de NMBS en De Lijn van de hand?

(knikt) “Dat zijn maar twee voorbeelden. Álles wat niet beschermt of arbitreert, moet afgestoten worden. Geen overheidsbedrijven meer. Véél minder subsidies. Dat geldt ook voor lokale besturen. Om het met een boutade te zeggen: het zijn de mensen die hobbynamiddagen moeten organiseren, niet de overheid. Maar de overheid moet dat wel mogelijk maken. Ik weet het: dat is heel radicaal wat ik zeg. Maar ik méén het. Dat is de weg vooruit. En het kan. Ik heb dat in Zweden gezien.”

Wat met onze woon-zorgcentra? Zal privatisering niet zorgen voor lagere kwaliteit en hogere facturen?

“Dat hoeft niet zo te zijn. De overheid kan strenge kwaliteitsnormen opleggen. Meer zelfs: ze móet dat doen, strenger dan vandaag. Maar geef de social profit wel de ruimte om dat te organiseren. Vergeet ook niet dat onze pensioenen relatief laag zijn. Als de overheid alle ballast afwerpt, kan ze die pensioenen versterken, want dat is wél een kerntaak.”

Wat verandert u op maatschappelijk vlak?

“Dat is de moeilijkste oefening. (denkt na) Er schort iets aan het maatschappelijk debat. De leugen wint van de waarheid. De machtigste man van de wereld, Donald Trump, liegt dag na dag en komt daar mee weg. En hij is niet de enige. Dat is gevaarlijk.”

Is de leugen niet eigen aan de politiek?

“Dat zal wellicht deels zo zijn. Maar het verbloemen en verdraaien van de waarheid gebeurt vandaag massaler, vind ik. Het verspreidt zich ook sneller.”

Wat kan u daaraan doen?

“Dat is de moeilijkheid. Dat is niet makkelijk aan te pakken. De Europese Commissie gaat internet-giganten zoals Facebook en Google verplichtingen opleggen, wat de strijd tegen fake news betreft. Dat is een stap vooruit. We moeten ook inzetten op sterk onderwijs en sterke media.”

Wil u niet af van de openbare omroep?

“Neen. Een openbare omroep speelt een belangrijke rol in de verspreiding van correcte informatie. Dat is een kerntaak. Al zou die beter niet meedingen naar dure sportcontracten. (denkt na) Het gaat trouwens breder dan de leugen. Er schort iets aan het hele debat. Black Lives Matter bijvoorbeeld: wie iets negatief zegt over allochtonen, krijgt het verwijt een racist te zijn. Dat is fout. We moeten én racisme bestrijden én benoemen dat er veel allochtonen in de criminaliteitscijfers zitten.”

Een terugkeer?

De oefening is gemaakt. De kaarten zijn gelegd. We mijmeren nog even na. Over de coronacrisis. Dat hij heeft gependeld tussen Bredene, waar hij woont, en Parijs, waar hij werkt. Dat hij zich zorgen heeft gemaakt om zijn dochter, die zwanger is van zijn eerste kleinkind, en zijn kranige moeder van 89. Over zijn werk ook. Wanneer hij terugkeert naar de politieke arena, wil ik weten. Hij glimlacht even. “Dat is niet aan de orde.” Hij doet wel een bekentenis. Dat de blokkering ook een reden was voor zijn afscheid, naast zijn drang naar een buitenlands avontuur. “Dag en nacht onderhandelen, duwen en trekken voor een compromis, maar geen vooruitgang boeken: dat gaat frustreren. Ik had daar geen zin meer in. Ik ben niet de enige. Veel bekwame mensen blijven aan de zijlijn staan, omdat ze daar geen zin in hebben. Dat is slecht voor onze democratie. Het zijn niet altijd de besten die in de politiek zitten, en ik zeg dat met het grootste respect voor deze generatie.”

De gewezen premier wil afsluiten met een positieve noot, zo benadrukt hij. “Ik heb veel van de wereld gezien, ik kan landen vergelijken. Ondanks de verbeterpunten durf ik zeggen dat België een fantastisch land is, met grenzeloos veel mogelijkheden en talenten.”