Gids vindt unieke catalogus waaruit Ensor inspiratie haalde voor zijn bekende maskers: “We kunnen de betekenis ervan nu misschien beter begrijpen”

In het Ensorjaar zijn de maskers van de bekendste Oostendse kunstenaar aller tijden momenteel overal te zien. De jonge James leerde de maskers kennen in de winkel van zijn ouders, maar hij verzamelde ze later ook zelf. Oostendenaar Dominique Gondry stootte op een catalogus van de Duitse fabrikant waarin verschillende van de maskers die Ensor gebruikt in zijn schilderijen terug te vinden zijn. Het gaat om een unieke vondst voor de kunstwereld. “Er gaat een volledig nieuw onderzoeksdomein open”, bevestigt Ensorkenner Patrick Florizoone.

Er is al veel geschreven over de maskers van Ensor. Er zijn ook veel theorieën over waarom hij de maskers gebruikte en wat ze betekenen. Toch was het tot voor kort niet duidelijk waar de maskers vandaan kwamen of wat ze precies betekenden. Tot de Oostendse gids Dominique Gondry voor een lezing in contact werd gebracht met de Aalsterse kunstenaar en maskerverzamelaar André Van Schuylenbergh. Hij heeft al enkele jaren een catalogus van Carl Jos Nick Masken & Papier Illuminations Lanternen – Fabrik in zijn bezit en toonde die terloops aan Dominique. “Ik heb me de laatste vier jaar verdiept in het werk van Ensor. Ik was begonnen als zaalwachter in het Ensorhuis en raakte gefascineerd door de kunstenaar. Ondertussen ben ik ook gids in het Ensorhuis. Toen ik de catalogus inkeek, legde ik meteen de link met de maskers die Ensor gebruikt.”

Unieke vondst

Een unieke vondst, zo wist de Oostendenaar meteen. “Tot nu toe was het gissen bij welke leveranciers de familie Ensor-Haegheman hun maskers bestelden.” Uit de catalogus kon Dominique op korte tijd echter al meerdere maskers identificeren die enerzijds gebruikt werden in het werk van Ensor of waarvan er nog altijd een masker aanwezig is in het Ensorhuis of in de collectie van Mu.ZEE. “Deze vondst opent een volledig nieuwe bron aan informatie om het werk van de schilder te gaan analyseren. Zo zie je in de catalogus dat de maskers ingedeeld worden in types. Denk maar aan dieven, bohémiens, joden, ‘zwarten’, dieren, Engelse lords, grotesken, karikaturen tot vagebonden en kluizenaars. Ook voor bepaalde specifieke figuren vind je in de cataloog een aparte vermelding. Dat opent de vraag, heeft Ensor deze typologie overgenomen en figuren met maskers geschilderd die volgens hem tot deze types behoorden?”

In de collectie van Mu.ZEE en in het Ensorhuis bevinden er zich nog een dertigtal originele carnavalsmaskers. Ensor schilderde tussen 1883 en 1941 om en bij de 135 maskerschilderijen. “Een aantal maskers uit de beide collecties staan afgebeeld in de cataloog en komen voor op schilderijen van Ensor. Ik heb de proef op de som genomen voor één masker, die in het Ensorhuis ligt en ik heb het ondertussen al teruggevonden op minstens zes olieverfschilderijen van Ensor die hij tussen 1935 en 1939 penseelde. Dat betekent dat Ensor bepaalde maskers vaak opnieuw gebruikte. We kunnen nu onderzoeken welk type masker dit is en of er een verband is met de betekenis in de schilderijen.”

Dominique verdiepte zich in de brieven die James Ensor uitwisselde met de familie Rousseau. “In een van de brieven schrijft Ensor dat hij een honderdtal bizarre maskers heeft laten overkomen uit Duitsland. ‘Je l’ai acroché à l’atelier et l’effect est saissisant’ oftewel ‘Ik heb ze opgehangen in mijn atelier en het effect is verrassend.’ Dat versterkt het vermoeden dat de maskers hier besteld werden, maar zeker zullen we pas zijn als er ooit een factuur opduikt.”

Volgens Dominique is het ook zeker dat Ensor zijn maskers bij verschillende leveranciers bestelde. “Zo zijn er al minstens twee maskers uit de maskercollectie in het Ensorhuis waarvan ik afbeeldingen vond met verwijzingen naar een andere fabrikanten, die eveneens actief waren in Thüringen.”

Studie dringt zich op

Maar wat betekent de vondst nu eigenlijk voor de kunstwereld? “Een diepgaande studie dringt zich nu op. Alle maskers in het werk van Ensor moeten bekeken worden en vergeleken met de catalogus. Als we meerdere catalogen terugvinden van verschillende fabrikanten kan er een vergelijkende studie uitgevoerd worden. Deze informatie zal ons toelaten om de typologie en iconografie oftewel de betekenis van de maskers in het werk van Ensor eventueel te achterhalen. Op die manier zullen we het werk van de schilder beter kunnen begrijpen”, zegt Dominique nog.

Ensorkenner Patrick Florizoone is bijzonder enthousiast over de vondst. “Dit is compleet onontgonnen gebied. We zijn in het verleden nog nooit ingegaan op de betekenis van de specifieke maskers. Het biedt een volledig nieuwe insteek om de schilder en zijn maskerschilderijen te begrijpen.” Voor de onderzoeker is de vondst fenomenaal. “Ik viel van mijn stoel. Ensor is al 75 jaar overleden. Er is al zoveel studie gedaan, maar dan komt er iets bovendrijven waar nog niets over onderzocht is. Ik ken de maskers natuurlijk, maar die zijn nog nooit echt in detail bekeken. Nu kunnen we naar de bron teruggaan. Deze ontdekking geeft ons als het ware een schop onder onze kont om op een andere manier naar de maskers te kijken. We hebben een woordenschat gekregen om te begrijpen waarom Ensor een bepaald masker gebruikt voor een bepaald werk. We hadden die vraag nog nooit gesteld, hopelijk vinden we nu ook antwoorden.”