Of Vincent Van Quickenborne geïnteresseerd was om in primeur ons onderzoek te bekijken? Absoluut. Dat er een extreem hoog aantal beklaagden in de Brugse gevangenis blijkt te zitten, noemt hij geen verrassing. De minister van Justitie schuift de bouw van kleinschalige detentiehuizen naar voren als voornaamste oplossing. “Het zou niet correct zijn om de politie met de vinger te wijzen.”
Door Paul Cobbaert en Laurens Kindt
“Het is goed dat uw krant de gevangenispopulatie in kaart brengt”, zegt Vincent Van Quickenborne (Open VLD) als we hem ontmoeten op zijn kabinet in Brussel. “Het is een mooi dossier geworden.” De Kortrijkzaan werd op 1 oktober 2020 aangesteld als federaal minister van Justitie.
Arresthuis van Antwerpen
Of hij voordien vertrouwd was met het gevangenisleven, willen we eerst weten. “Neen, ik had nog nooit een gevangenis of een gedetineerde bezocht. Dit was dus nieuw voor mij. Als minister vind ik het wel belangrijk om regelmatig gevangenissen te bezoeken. Een van de eerste was het beruchte arresthuis van Antwerpen. Dat was samen met acteur Matthias Schoenaerts die daar aan een kunstproject werkte. Je kan je voorstellen dat daar veel tumult was toen we daar wandelden. Ik heb om de boel te kalmeren persoonlijk met verschillende gedetineerden gesproken. Dat heeft gewerkt.”
De gevangenis van Brugge was een van de mooiste en modernste van het land. Vandaag is het uitgeleefd. Waarom? Omdat justitie verwaarloosd werd
Ook de gevangenis van Brugge, de grootste van onze provincie, heeft hij al enkele keren bezocht. “Weet je wat mij telkens weer opvalt? Dat gedetineerden vaak gewone mensen zijn zoals jij en ik, maar zij zijn helaas geboren in een verkeerde wieg. Het beeld leeft dat een gevangenis een broeihaard is van criminaliteit. Dat dat allemaal slechte mensen zijn. Ik kan je verzekeren: dat is niet de realiteit. Was ik niet in een warm nest opgegroeid, dan had ik misschien ook foute dingen gedaan. Je kan dat niet uitsluiten. Dat is een van de lessen die ik het voorbije anderhalf jaar geleerd heb. Het is daarom dat ik geloof dat we deze mensen op het rechte pad kunnen krijgen.”
De gevangenis van Brugge kampt met overbevolking. Uit onze analyse blijkt echter dat meer dan de helft van de mensen in voorhechtenis zit, en dus niet veroordeeld is. Is dat niet het grote probleem?
“Dat is een pertinente vraag. De overbevolking is overal in dit land een probleem, niet alleen in Brugge. Wat de voorlopige hechtenis betreft, is Brugge wel een extreem voorbeeld. Gemiddeld gaat het over 37 procent van onze gedetineerden. Let wel: dat is nog altijd veel. In andere landen gaat het over 25 procent. Eén verklaring is de duurtijd van het onderzoek. Wij zijn heel sterk in mammoetonderzoeken, waarbij elke steen drie keer omgedraaid wordt. Gevolg: dossiers slepen aan en mensen zitten langer in voorhechtenis. Een andere verklaring is de strafuitvoering. Korte straffen worden niet altijd uitgevoerd. Om zeker te zijn dat iemand toch even vastzit, kiest men voor voorlopige hechtenis.”
Is dat geen misbruik?
“Dat mag eigenlijk niet. Maar men kan een zaak soms goed verpakken. Er kan bijvoorbeeld sprake zijn van vluchtgevaar. Maar het is verdorie geen makkelijke oefening, hoor. Wat als iemand vrijgelaten wordt en die begaat een nieuw misdrijf? Dan wordt naar de onderzoeksrechter gewezen, hé.”
Wijst dit ook op een probleem van capaciteit bij de politie?
“Neen, het zou niet correct zijn om de politie met de vinger te wijzen. Er is trouwens nog een verklaring: er zitten veel illegalen in voorhechtenis. Onze gevangenissen zijn dikwijls verdoken gesloten centra. In een ideale wereld worden zij meteen uitgewezen. Helaas is dat in de praktijk niet zo eenvoudig. (denkt na) Je zal van mij geen wondermiddel horen. Als dat zou bestaan, dan was het al toegepast. (op dreef) Wat we doen, is investeren in justitie: het budget stijgt van 2 naar 2,5 miljard euro. Er komen 1.400 mensen bij. Dat moet een versnelling mogelijk maken.”
Maar is het genoeg?
“Neen, het zal niet genoeg zijn. Als je dit wil oplossen, moet je het hele strafwetboek herschrijven. We zijn daar ook mee bezig. Er komt een hele categorie misdrijven waarvoor de gevangenisstraf vervangen wordt door een alternatieve straf. Dat kan plekken vrijmaken, waardoor wie een celstraf krijgt, ook effectief zal moeten zitten.”
Een ander opvallend cijfer: gedetineerden zitten voor gemiddeld drie feiten. Het recidivecijfer in ons land bedraagt maar liefst 70 procent.
“Het is nog erger: het echte cijfer kennen we niet. Dat is het grote drama. We investeren daarom 500.000 euro in een recidivemonitor. Nu goed: we weten dat recidive een probleem is. We weten ook de oplossing: betere begeleiding. Wij beginnen veel te laat aan de re-integratie. Je moet dat van dag één doen en niet wachten tot er zicht is op vrijlating. (op dreef) We zijn daarom enkele dingen van plan.”
“In september gaat de nieuwe gevangenis van Haren open. Dat wordt een totaal nieuw concept: een soort gevangenisdorp, waar per entiteit twintig à veertig mensen samenleven en vrij kunnen bewegen, met een badge weliswaar. We voorzien ook vijftien kleinschalige detentiehuizen tegen 2024. Dat is volgens mij hét antwoord op zowel recidive als overbevolking. Als we gevangenissen vervangen door kleine detentiehuizen, zal het recidivecijfer drastisch dalen, en dus ook de populatie.”
Dat moet u even uitleggen.
“In een klassieke gevangenis zitten de mensen vaak 23 uur in hun cel niets te doen. Dat is niet goed voor de samenleving en niet voor de gedetineerden zelf. We moeten veel meer aan de slag gaan met die mensen. De gevangenisboerderij van Ruiselede is een voorbeeld van hoe het wel moet. Daar worden groenten geteeld, appelsap gemaakt, noem maar op.”
“Dat is goed voor de eigenwaarde van die mensen. Om hen beter te begeleiden, creëren we ook een nieuwe functie: de detentiebegeleider. Dat is iemand die één op één werkt met een gedetineerde. We willen op deze manier hun talenten beter detecteren. Elke cipier zal hiervoor een opleiding kunnen volgen.”
Kortrijk krijgt in juni een detentiehuis, maar elders in West-Vlaanderen zou er nog een moeten komen. Brugge, Oostende, Poperinge en Diksmuide zeggen bij onze rondvraag niet neen. Kan u al zeggen waar nummer twee komt?
“Nee, dat kan ik nog niet zeggen. We zijn daarvoor in gesprek met de lokale besturen. Het is geen simpel verhaal, dat kan ik wel zeggen. Opnieuw: door het foute imago. Men denkt dat de buurt geterroriseerd zal worden door de gevangenen. Ik wil trouwens benadrukken dat niet elke gevangene naar een detentiehuis zal kunnen. Dat gaat over mensen met lichtere straffen, niet over zedenfeiten of terrorisme.”
Krijg dat maar eens verkocht aan een buurt.
“Dat is inderdaad een probleem. Men zegt: Het zijn maar criminelen, stop ze weg. Maar men vergist zich hierin. Ten eerste zijn het ook mensen en ten tweede zal de overgrote meerderheid ooit vrijkomen. (op dreef) Mijn pleidooi voor prioritaire vaccinatie voor gedetineerden werd me ook niet in dank afgenomen. Toch heb ik ervoor gevochten, omdat ik het nodig vond: gedetineerden en personeel leven dicht op elkaar.”
“De gevangenis van Brugge was, toen het opgericht werd, een van de mooiste en modernste van het land. Vandaag, amper dertig jaar later, is het uitgeleefd. Waarom? Omdat justitie verwaarloosd werd. Het is niet populair om hierin geld te investeren. We komen van ver, hoor. De situatie in sommige cellen is ronduit schrijnend.”
Wie vrijkomt, draagt voor de rest van zijn of haar leven een stigma mee. Is dat ook geen probleem? Tegelijk wil u meer straffen uitvoeren.
“Dat zijn twee aparte dingen. Er moeten straffen zijn en straffen moeten ook uitgevoerd worden. Het is ook belangrijk dat er zoiets bestaat als een strafregister. Sommige feiten kunnen niet vergeten worden. Zie de problemen in de kinderopvang.”
We gaan deze zomer met een tachtigtal magistraten een weekend leven zoals een gedetineerde in de gevangenis van Haren
“Als iemand veroordeeld is voor kindermishandeling, dan blijft dat relevant. Wat het stigma betreft: dat is inderdaad een probleem. Vandaag bestaat er zoiets als eerherstel. Dat is echter een zware procedure én het kost veel geld. Dat zou volgens mij soepeler mogen, voor sommige feiten welteverstaan. Als het gaat over een verkeersongeval na intoxicatie zonder gewonden, dan kan op een bepaald moment eerherstel op zijn plaats zijn, uiteraard na een gepaste straf.”
Terug naar de cijfers. Veertig procent van de gevangenispopulatie is buitenlander. De Nederlanders staan met stip op één. Waarom zitten zij niet in Nederland?
“We hebben een wet die toelaat dat gevangenen overgebracht worden naar het land van herkomst. Dat is echter aan strenge voorwaarden onderworpen. Zo mag je niemand overdragen die in voorlopige hechtenis zit. Ik ben voor u nagegaan hoeveel Nederlanders vandaag in aanmerking komen. Dat zijn er 61 over alle gevangenissen van ons land. Dat is dus niet de grote oplossing. Vorig jaar was een recordjaar met 91 mensen die overgebracht werden, waarvan 26 Nederlanders. Toch moeten we dit blijven doen, want elke gedetineerde kost onze samenleving 50.000 euro per jaar.”
Het beeld dat onze gevangenissen vol zitten met buitenlanders lijkt dan weer niet te kloppen?
“Dat is voor elke gevangenis anders. In Brussel zal je een totaal ander beeld krijgen dan in Brugge. Een gevangenispopulatie is vaak de weerslag van de populatie in de buurt. In Ruiselede bijvoorbeeld zal je alleen blanke mannen zien. Dat is trouwens ook iets wat opvalt: dat er weinig vrouwen in onze gevangenissen zitten. Criminaliteit blijkt niet genderneutraal te zijn.” (lacht)
(blaast) “Dat debat keert dikwijls terug. Volgens mij is dat geen oplossing. Als je alle drugs vrij zou laten, dan zou de hele wereld naar hier komen. Dat zou onverantwoord zijn. Je moet een onderscheid maken tussen dealers en gebruikers. Hoewel ik voorstander ben van een lik-op-stukbeleid, horen gebruikers niet thuis in de cel. In enkele steden zijn er drugsbehandelingskamers opgericht. Dat zijn plekken waar veroordeelde verslaafden de kans krijgen om af te kicken. Pas als ze zich daar niet bewijzen, moeten ze naar de gevangenis. Dat vind ik een beter alternatief. Dealers horen uiteraard wel thuis in de gevangenis.”
Ooit sprak u andere taal over softdrugs.
“Oké, over cannabis misschien. Maar hoe lang is dat geleden? Meer dan twintig jaar, zeker? Ik was zelf een twintiger. Als je visie nooit evolueert, ben je niet goed bezig. Ik heb intussen gezien wat drugs kunnen aanrichten. Repressie is niet het enige ant-woord, maar soms is het wel nodig. U ziet: ik ben genuanceerd geworden.” (glimlacht)
U was nooit verlegen om een stunt. Zou het geen idee zijn om eens enkele dagen in een gevangenis te verblijven?
“Goed dat u dat vraagt. Dat is inderdaad mijn plan. We gaan deze zomer met een tachtigtal magistraten een weekend doorbrengen in de nieuwe gevangenis van Haren. Enkele dagen leven zoals een gedetineerde. Het zal een bijzondere ervaring worden, denk ik. Die deur zien toegaan, dat moet iets doen met een mens. Heb je geen zin om mee te gaan?” (lacht)
Gevangenis van Brugge
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
