Het volmaakte feest volgens Barbara Raes van Theater aan Zee

Voor Barbara Raes, gastcurator van Theater Aan Zee in Oostende, bestrijkt feesten veel registers. Van de sensatie om op haar blote voeten door het gras in de ouderlijke tuin te lopen, tot de ballonnenrok die ze droeg op de fuif van een veertig geworden vriendin. Tandenstokers inbegrepen. Want natuurlijk mag feesten uitbundig, maar liever niet gratuit.

Barbara Raes is gastcurator van het zomerfestival Theater Aan Zee dat eind juli opnieuw duizenden theater- en muziekliefhebbers naar Oostende brengt. Daarmee keert ze weer even terug naar de culturele wereld waarin ze eerder 15 jaar lang met hart en ziel aan de slag was. Tot ze in 2014 een burn-out kreeg en besloot om haar leven een heel nieuwe en onbekende richting in te sturen. Uit een opleiding als uitvaartbegeleider leerde ze dat mensen op vandaag nood hebben aan rituelen die de vroegere, veelal religieuze rituelen vervangen. En dat niet alleen bij een overlijden maar vooral ook bij de vele vormen van afscheid nemen die het gevolg zijn van hoe mensen op vandaag leven: afscheid nemen van je jeugd, van een partner bij een echtscheiding, van je vroegere lichaam na een borstamputatie… Barbara richtte er haar eigen platform voor op, Beyond the Spoken, van waaruit ze mensen eigentijdse en positieve manieren om afscheid te nemen aanreikt. Want ook afscheidsrituelen monden uit in een feest, of in elk geval een vorm van vieren. Zoals de koffietafel na een begrafenis.

Dat feesten en afscheid nemen voor Barbara zo intens met elkaar verweven geraakten, is weliswaar geen toeval. Feest brengt haar als vanzelfsprekend naar de tuin van haar ouderlijke huis in Werken. Een huis dat haar vader – en architect – tekende, maar dat hij nooit voltooid zag. Hij overleed aan de gevolgen van een agressieve kanker tijdens het bouwen ervan. Barbara was tien jaar. “De feesten die ik me herinner zijn er allemaal die na zijn dood hebben plaatsgevonden, in de tuin van het huis dat hij ontwierp. En waarbij hij dus steevast ontbrak. Maar ik ben me nadien gaan realiseren dat voor mij het volmaakte feest net dat is waar iets of iemand ontbreekt. Ik heb een hekel aan feesten die de schijn willen wekken dat alles perfect is. Zeker op familiefeesten weet iedereen goed genoeg waar elkaars verliezen en pijnen zitten, daar moet dus ruimte voor gemaakt worden. Er moet op een feest ook plaats zijn voor wie er niet meer bij is.”

Dat hoeft de pret niet te bederven?

“Neen, ik ben verre van een pretbederver! Natuurlijk moet een feest in de eerste plaats prettig zijn, maar ik wil daarnaast ook het gemis kunnen omarmen. En daar gaan velen aan voorbij. Ze denken bij feest alleen maar aan de vrolijkheid en het tonen van hoe gelukkig ze zijn. Ik ben ook heel gelukkig, maar het is deel van een feest dat mensen die je er graag bij had gehad, ontbreken. Daar mag je dan gerust ook even bij stilstaan.”

Met welk feest werd de tuin in Werken destijds ingewijd?

“Dat was het feest voor mijn plechtige communie en de eerste communie van mijn zusje. Die vonden in hetzelfde jaar plaats, dus dat vierden we samen. Heel traditioneel. Maar de tuin is sindsdien altijd het decor voor al onze feesten gebleven: de negentigste verjaardag van mijn grootvader, de veertigste van mijn moeder, haar vijftigste… Er is veel ruimte, overal groen en velden rondom. En het verhoogde terras vormde toen een ideaal podium waar mijn broer, zus en ik dansjes en toneelstukjes opvoerden.”

Wat herinner je je als het mooiste feest dat je er beleefde?

“Het geboortefeest van mijn dochter Olivia, waarbij we een lange tafel in de tuin hadden gezet, met witte lakens bedekt en helemaal aan het einde ervan zat dat kleine mensje. We hebben toen ook een olijfboom in een pot geplant, waaraan elke gast wat aarde toevoegde. Een symbool, waarbij de boom gelinkt werd aan haar naam, en een soort vervolg op het tuinperkje waarin mijn moeder voor elk van haar kinderen en kleinkinderen een roos plantte, die onze namen dragen.”

“Ik wilde dat Olivia’s geboortefeest iets bijzonders zou zijn. Geen doopfeest, ik ben niet gelovig. Maar ook weer geen babyborrel, waarbij het vaak wat al te veel rond de cadeautjes draait. Ik zocht naar een manier om uit te drukken wat die geboorte voor mij betekende; ik vind zingeving heel belangrijk. Ik ben altijd al een zoeker geweest.”

Wat maakte dat zoeken van jou als puber?

“Ik liep school aan Barnum in Roeselare, een hoog aangeschreven maar strenge school. Daar droegen we een schort over het uniform heen, als dubbele bedekking van onze identiteit, vermoed ik. (lacht) Maar hoe meer ik daar binnen de lijntjes moest kleuren, hoe meer ik de neiging kreeg om erbuiten te kleuren. Daar schoollopen heeft mijn burgerlijke ongehoorzaamheid aangewakkerd. Ik ben me er bewust geworden van wat het betekent om buiten het kader te gaan staan. En ondervond dat het ook mogelijk is om van daaruit te proberen om wat ik fout vind gaan binnen het systeem, te veranderen.”

Is het ook dat zoekende karakter geweest dat tot een burn-out leidde?

“Die burn-out kwam er vooral doordat de kloof tussen mijn eigen waarden en normen en wat ik in de dagelijkse praktijk moest uitvoeren, te groot was geworden. Er ontstond een gevaarlijke cocktail van engagement en activisme, een goeie moeder willen zijn, en – misschien te snel – mijn ambities willen verwezenlijken. Ik voelde me vooral onmachtig en daar ging ik aan onderdoor. Na een tijdje thuis besloot ik niet meer terug te keren naar mijn job en een jaar de tijd te nemen om opnieuw structuur in mijn leven te brengen. Maar ook om een opleiding te volgen in iets waar ik echt niets van af wist. Dat werd dus uitvaartbegeleiding, een opleiding die ik volgde in Engeland. Niet zozeer om zelf begrafenissen te regelen, maar om vanuit het gegeven van ‘afscheid nemen’ zelf iets te ondernemen. Een idee dat ongetwijfeld zijn wortels heeft in het vroege overlijden van mijn vader, maar ook te maken had met het feit dat ik de job die ik vijftien jaar lang graag uitoefende vaarwel zei. Een proces dat, hoewel het mijn eigen beslissing was, veel langer duurde dan ik had verwacht. Ik doorliep daarbij opnieuw alle fasen van een rouwproces, tot ik die periode ten slotte wist af te sluiten met een afscheidsfeest met mijn vroegere collega’s. Toen viel de puzzel ook in elkaar: ik besefte dat mensen wel degelijk nood hebben aan zinvolle rituelen om periodes in hun leven af te sluiten of om afscheid te nemen van mensen. Zeker in de complexe wereld waarin we op vandaag leven. Niet met het innoveren van de uitvaartsector, maar met het maken van rituelen voor overgangsmomenten waar nog niets voor bestaat: daar wil ik anderen voortaan mee helpen.”

Zo’n afscheidsritueel gaat zelden gepaard met toeters en bellen, toch noem jij het een feest?

“Omdat er wel degelijk iets wordt gevierd: een afscheid gaat over in een nieuwe situatie. Uit een goed afscheid kom je als een meer geheelde mens tevoorschijn. Nadien word je opgenomen in een nieuwe gemeenschap en begint een nieuwe fase in je leven, dat is iets positiefs.”

Was moeder worden een even bewuste daad als het geboortefeest dat je nadien organiseerde?

“Ik heb niet zozeer stilgestaan bij de beslissing om al of niet moeder te worden. Maar toen het gebeurde stond ik versteld van hoe het moederschap mijn focus op mijn eigen leven veranderde. Waar ik eerder vooral met mezelf bezig was, zoomde ik nu meer uit: het werd me duidelijk welke krachttoer het is geweest voor mijn moeder om in haar eentje drie kinderen groot te brengen. Zij heeft een ongelofelijke veerkracht. Maar het is meteen ook mijn grootste angst geworden: in augustus verhuizen we naar Lillo, waar we in een oude bibliotheek gaan wonen en ik mijn praktijk concreet wil uitbouwen, maar wat als dan plots de liefde van mijn leven sterft?”

“School heeft vooral mijn burgerlijke ongehoorzaamheid aangewakkerd”

“Al die gewaarwordingen hebben ertoe geleid dat ik op zoek ben gegaan naar wie mijn vader echt was. Ik had een vaag idee, maar veel werd er niet over hem gepraat. Typisch Vlaams doktersadvies: je moet kinderen niet confronteren met zoiets als doodgaan. Terwijl het net zo belangrijk is om de dingen te benoemen. Door hem beter te leren kennen, heb ik ook eindelijk écht afscheid kunnen nemen. En heb ik ook veel geleerd over mezelf. Dat zoeken naar het andere heb ik van hem.”

Je maakt zelf deel uit van een ‘nieuw samengesteld gezin’. Hoe bevalt dat?

“Ik heb een dochter en een zoon, mijn lief heeft twee zoontjes, maar het voelt heel hard als een geheel. We hebben het samenkomen van onze gezinnen gevierd op het moment dat onze leeftijden samen precies honderd jaar bestreken. Onder meer met een taart met honderd kaarsen. Het werd een mooi feest, waarbij ook de kinderen voelden waar het echt om ging: het officieel maken van ons verdere leven met elkaar.”

Spelen je emoties je parten bij al die rituelen?

“Ik noem mezelf eerder melancholisch dan emotioneel.Maar ik heb ook tijdens mijn opleiding geleerd om bij het verdriet van anderen betrokken te zijn zonder die pijn op mezelf te betrekken. Ik kan alleen iets voor anderen betekenen als ik hen hun eigen verdriet laat beleven.”

“Verdriet mag bestaan, zelfs binnen het programma van een zomerfestival”

“Voor Theater Aan Zee maak ik een ritueel voor kinderen die iets of iemand verloren zijn de afgelopen jaren. Elke ochtend zal een van die kinderen de zon tot leven zingen. Bij al die mensen thuis komen en luisteren naar hun verhalen, was pakkend. Maar tegelijk zijn ze zo blij dat er zoiets voor hen wordt gemaakt, dat hun pijn nu eens niet wordt weggemoffeld… Hun verdriet mag bestaan, zelfs binnen het programma van een zomerfestival. Pijn erkennen is een eerste stap naar nieuw geluk, en dat is wat ik doe.”

Dansen boeide je al jong, je maakte er ook je specialisatie van als programmator in de cultuursector. Dans je zelf op feestjes?

“Heel graag! En mijn partner danst ongelooflijk goed, maar nooit op feestjes. (lacht) Thuis daarentegen dansen we bijna elke dag. Voor Kerstmis kreeg ik een tijdje terug een workshop lindy hopcadeau, die we samen gevolgd hebben. We kunnen allesbehalve lindy hoppen, maar het heeft ertoe geleid dat we een dansvorm ontdekt hebben, waarin we elkaar helemaal aanvullen. Echt geweldig! Maar voorlopig niet op feestjes te zien dus.”

Wat kan je ten slotte écht niet wegdenken bij een goed feest?

“Ik vind het heel belangrijk om de geschikte ruimte te vinden, en die ruimte op een juiste manier in te richten. Niet dat ik dan grote scenografieën bedenk, ik gebruik doorgaans wat voorhanden is. Maar dat móét goed zitten. Ik kan helaas niet tekenen zoals mijn vader, maar zijn gevoel voor ruimte en sfeerschepping heb ik zeker ook wel van hem meegekregen.”

Barbara Raes (41) groeide op in Oostende. Het gezin verhuisde naar Werken na haar kleuterschool, ze heeft een jongere broer en zus.

Ze werkte als programmator en artistiek leider van de kunstencentra BUDA en Vooruit.

Ze volgde een opleiding als begeleider van afscheidsrituelen bij Green Fuse in Totnes (Engeland). In januari 2016 richtte ze Beyond The Spoken op, haar werkplaats voor niet-erkend verlies, waarmee ze inspeelt op nieuwe behoeftes van een veranderende samenleving.

Ze is gastcurator van Theater Aan Zee deze zomer in Oostende.

In augustus verhuist ze van Gent naar Lillo met haar partner en hun vier kinderen.

Altijd in voor een verkleedfeestje

“Ik hou van verkleedfeesten, nog altijd! Ik verkleedde me als kind al dolgraag. En als jong meisje waren kledij en make-up wel belangrijk in de zoektocht naar mijn eigen identiteit. Ik had toen ook een voorliefde voor vintage- en retrokleren, met veel kleur en bloemen, maar die heb ik na mijn eerste liefdesbreuk naar het kringloopcentrum gebracht. Bij wijze van frisse start. Wel grappig dat ik die kleren, toen ik er een paar weken later langs liep, allemaal in het rek ‘verkleedkleren’ zag hangen”, lacht Barbara. “Nadien heb ik deelgenomen aan een challenge om een jaar lang geen nieuwe kleren te kopen. Het was niet gemakkelijk maar ik heb het volgehouden. En het straffe is: sindsdien is mijn interesse voor kleren verdwenen. Het kan mij gewoon niet meer boeien, of het is in elk geval geen prioriteit meer.”