Moraalfilosoof Etienne Vermeersch (84) is overleden

© BELGA
Redactie KW

Filosoof en opiniemaker Etienne Vermeersch (2 mei 1934) is vorige week vrijdag op 84-jarige leeftijd overleden. Hij was professor wijsbegeerte aan de Universiteit Gent, atheïst, scepticus, maar vooral een gerespecteerde stem in tal van grote maatschappelijke debatten. In de strijd voor het recht op contraceptie of de legalisering van abortus en euthanasie liep hij voorop. Vermeersch is afkomstig uit Sint-Michiels Brugge.

Geloven deed Etienne Vermeersch al lang niet meer. Niet in een god, maar ook niet in wat hem voor waar werd voorgezegd. “Geloof mij niet, denk zelf na”. Met die zes woorden relativeerde hij zichzelf, maar zette hij mensen vooral aan tot onderzoek en kritisch nadenken.

Diepgelovig nest

In god geloven heeft Vermeersch wel een tijdlang gedaan. Hij kwam uit een diepgelovig nest uit Sint-Michiels bij Brugge. Zijn vader was een smid (later machinist en kachelhandelaar), zijn moeder was een erg gelovige katholieke vrouw. Na de humaniora, in het Brugse Sint-Lodewijkscollege, trad hij in 1953 in bij de strenge jezuïetenorde.

Vijf jaar later, op 23 december 1958, trad hij uit omdat hij twijfelde aan de geloofwaardheid van het klooster. Na anderhalf jaar nadenken werd hij overtuigd atheïst. Dat veel mensen onschuldig lijden, zag hij als een bewijs dat de christelijke god er niet is. “Als God bestaat, dan zal ik hem op het matje roepen”, zei hij daarover.

Euthanasiewetgeving

Vermeersch ging klassieke filologie en wijsbegeerte studeren aan de Gentse Rijksuniversiteit, waar hij in 1967 benoemd werd tot hoogleraar. Generaties studenten aan de faculteit Letteren en Wijsbegeerte leerden hem kennen van de colleges waarin hij hen inleidde in de wijsbegeerte en de wetenschapsfilosofie. Vanaf de jaren 70 begon Vermeersch standpunten in te nemen in het maatschappelijk debat, als woordvoerder van maatschappelijke bewegingen die ijveren voor ethische hervormingen. Zo leverde hij een grote bijdrage aan de legalisering van abortus en euthanasie in België. Op de rol die hij speelde in de totstandkoming van de euthanasiewet was Vermeersch best trots. Als lid van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek adviseerde hij het parlement en de regering over de materie. Zelf liet hij meermaals optekenen te wilen dat er aan zijn leven een einde gemaakt zou worden als hij een paar weken na elkaar zijn familieleden niet zou herkennen.

Etienne Vermeersch is de meest invloedrijke Vlaamse intellectueel en academicus van de voorbije 30 jaar.

Vermeersch is er ook van overtuigd dat euthanasie er ooit komt voor wie vindt dat zijn leven voltooid is, al is de maatschappij nog niet klaar voor het debat daarover. “Maar dat moment zal wel komen en mensen gaan dat aanvaarden. Euthanasie bij levensmoeheid komt er, gegarandeerd“, zei hij onlangs in De Morgen. Het moeilijkste moment uit zijn carrière beleefde Vermeersch na de dood van de afgewezen Nigeriaanse asielzoekster Semira Adamu, die bij haar gedwongen repatriëring om het leven kwam. De regering plaatst Vermeersch aan het hoofd van een commissie die de regels voor uitwijzingen moet evalueren. “Natuurlijk kunnen we niet iedereen binnenlaten, maar geconfronteerd worden met al die individuele gevallen: dat was verschrikkelijk. Ik heb ouders gezien die zo wanhopig waren dat ze hun twee kinderen dreigden te vermoorden (…) Hoe rationeel je ook bent, zulke beelden vergeet je nooit”.

Breed spectrum

Vermeersch roerde zich niet enkel in strikt ethische debatten. Hij werd overigens niet graag als ‘moraalfilosoof’ omschreven. Hij doctoreerde met een proefschrift over informatietheorie en cybernetica, en doceerde in wijsgerige antropologie en voerde onderzoek naar de grondslagen van de menswetenschappen en de filosofische aspecten van onderzoek naar informatica en artificiële intelligentie. Vermeersch voerde een hevige strijd tegen de pseudowetenschapen. “Mensen die in astrologie geloven? Je zou ze onmiddellijk 30 punten van hun IQ moeten aftrekken”. Hij was stichtend lid van Skepp, de Studiekring voor Kritische Evaluatie van Pseudowetenschap (SKEPP). Meer dan veertig jaar gaf hij lezingen en publiceerde hij artikels over het onderwerp. Dat bepaalde vormen alternatieve geneeskunde, zoals homeopathie, terugbetaald werden door de ziekteverzekering, was hem een doorn in het oog. “Straks zullen we ook voetlezen, piskijken en zelfs wijwater moeten terugbetalen”, zei hij daarover.

Politiek debat

Eenmaal mengde Vermeersch zich in het politiek-communautaire debat. Als lid van de Gravensteengroep, een groep van twintig Vlaamse intellectuelen en kunstenaars, hield hij in 2008 een pleidooi voor een verdere staatshervorming, wat hem niet door iedereen in dank werd afgenomen. Later toonde hij zich een fel verdediger van een hoofddoekenverbod in het onderwijs en aan overheidsloketten. Overbevolking en geboortebeperking waren ook stokpaardjes van Vermeersch. Volgens hem moet de vergrijzing opgelost worden door niet meer, maar minder kinderen te krijgen. “Ik zou een belangrijk deel van de ontwikkelingssamenwerking laten uitdelen in premies aan vrouwen die zich laten steriliseren”, zei hij ooit in Knack. “Het grote drama van mijn leven is dat ik er maar niet in slaag om mensen te overuigen van iets wat voor mij zo evident is”. Hij en zijn vrouw waren overigens bewust kinderloos.

Dankzij hem kunnen vandaag mensen die ondraaglijk lijden en dat nadrukkelijk vragen, uit het leven stappen.

Volgens politiek filosoof Dirk Verhofstadt was Etienne Vermeersch “een van de belangrijkste en meest invloedrijke filosofen die Vlaanderen ooit heeft gekend”. “Hij had een grote impact op het maatschappelijk debat en op heel wat wetgeving. Ten eerste op ethisch vlak met de legalisering van abortus en euthanasie. Dankzij hem kunnen vandaag mensen die ondraaglijk lijden en dat nadrukkelijk vragen, uit het leven stappen”, zegt Verhofstadt. Hij had volgens Verhofstadt ook een grote impact op het debat rond problemen zoals milieu, overbevolking en dierenwelzijn. “Verder verdedigde hij de verlichtingwaarden zoals de vrijheid van meningsuiting, de gelijkheid van man en vrouw, en de strikte scheiding van kerk en staat, met hand en tand. Vermeersch was een sterke debater, maar ook een zachtaardige man die bijzonder geliefd was bij grote lagen van de bevolking.”

40.000 studenten

Volgens Johan Braeckman, hoogleraar Wijsbegeerte aan de Universiteit Gent, gaf Vermeersch les aan zowat 40.000 studenten. “Hij schreef veel opiniestukken, gaf honderden lezingen en werd talloze malen uitgenodigd om deel te nemen aan televisieprogramma’s. Hij publiceerde meerdere boeken, waaronder enkele bestsellers. Dit alles maakt hem tot de meest invloedrijke Vlaamse intellectueel en academicus van de voorbije 30 jaar“, benadrukt Braeckman. Vermeersch beklemtoonde voortdurend het belang van het rationele denken, zowel in strikt wetenschappelijke als in ethische kwesties. “Hoewel hij zeer gespecialiseerde filosofische en andere kennis bezat, was hij geen ivoren-toren filosoof. Hij was vertrouwd met de kennis van meerdere disciplines. Zowel de cultuurwetenschappen als de natuurwetenschappen boeiden hem in grote mate, evenals de ontwikkelingen in de medische wetenschappen en de informatica en robotica. Hij was een zeer geleerde, erudiete en intelligente, maar ook warme en humoristische man.”

Reactie Rik Torfs: “Vermeersch was een romanticus van de rede”

“Etienne Vermeersch was een romanticus van de rede die geloofde in het redelijke van de mens en als denker zijn grootste successen heeft geboekt als hij opkwam voor de emancipatie van het vrije individu dat individuele keuzes maakt zoals voor abortus of euthanasie“, aldus de Leuvense kerkjurist Rik Torfs in reactie op het overlijden van de Gentse filosoof.

Torfs stelt de beste herinneringen te hebben aan Vermeersch. “Hij was een hartelijk, vriendelijk man en een echte levensgenieter. Ik heb met hem vaak gediscussieerd, maar we hebben nooit geprobeerd mekaar echt te overtuigen. Het bleef bij een intellectueel spel waarbij steeds goede argumenten werden uitgewisseld”, aldus Torfs.

De kerkjurist looft Vermeersch ook voor zijn capaciteit om genuanceerd te denken, “iets wat hij ongetwijfeld heeft overgehouden aan de periode bij de jezuïeten”. “Hij bezat tevens een grote culturele achtergrond en door zijn katholieke voorgeschiedenis ook een algemene kennis van het religieuze. De hedendaagse atheïsten hebben dat ijkpunt niet meer”, aldus Torfs.

Reactie Dirk De fauw, burgemeester Brugge: “Vlaanderen verliest gerespecteerde stem”

De burgemeester van Brugge, Dirk De fauw, reageert verrast op het overlijden van Etienne Vermeersch. De filosoof was een geboren Bruggeling.

“Ik sta even stil bij het overlijden van Etienne Vermeersch, want deze geboren Bruggeling, uit Sint-Michiels, gold als een van de grootste denkers die Vlaanderen in de afgelopen decennia heeft gekend“, aldus de burgemeester. “Hij heeft heel wat stellingen over onder andere het mens-zijn geponeerd die vaak op de (politieke) agenda zijn beland. Zelfs als je niet akkoord ging met zijn mening of visie, bezorgde hij je wel altijd stof tot nadenken. Vlaanderen verliest met hem een belangrijke en gerespecteerde stem in het maatschappelijk debat.”

Ook andere Brugse politici reageerden donderdagmiddag. “Als student en ook daarna was ik het soms oneens met de Bruggeling Etienne Vermeersch, vrijdenker en ex-jezuïet. Ook daarna ging ik al eens in de clinch. Maar met de jaren groeide mijn waardering voor zijn intellect en ‘zijn franc-parler’. Een bijzonder groot Vlaming ging heen”, reageert Pol Van Den Driessche (N-VA).

(BELGA)

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier