“Een orgel neem je niet mee, je gaat naar waar het orgel staat”, zegt ze op een gegeven moment. En dat is meteen ook de reden waarom de Letse Ilze Melbikse Bertrand eerst haar plattelandsdorp verliet om in hoofdstad Riga orgel te studeren. Van daar ging het al snel naar het Zweedse Malmö, belandde ze in Parijs, vervolgens in Rijsel en uiteindelijk ging ze in Den Haag een opleiding volgen om middeleeuwse toetsinstrumenten te bespelen. Intussen woont ze met haar twee kinderen al zeven jaar in Kortrijk. Haar eindbestemming, vermoedt ze.
Ze geeft les in de muziekacademies van Oudenaarde, Roeselare en Kortrijk. “Al ben ik nog altijd bezig om sommige van mijn diploma’s erkend te krijgen. Letland was nog geen lid van de Europese Unie toen ik het land verliet,” zegt ze.
Haar beginjaren moeten op zijn zachtst gezegd avontuurlijk geweest zijn. “Ik moest allerlei klusjes doen om mijn studies te bekostigen. Toen ik naar Frankrijk wou, moest ik noodgedwongen als au pair aan de slag, of ik geraakte er niet binnen.”
Dat ze op een gegeven moment orgel was gaan studeren, kwam eigenlijk toevallig. “In de regio van Letland waar ik ben opgegroeid, zijn er nog nauwelijks originele orgels. Toen na de Tweede Wereldoorlog de troepen zich terugtrokken, verwoestten ze er bijna alle kerken en bleven er bijgevolg geen orgels over.” Maar haar pianolerares had haar opgegeven voor orgelstudies omdat er een echte traditie van koorzang is in Letland. “En koren worden vaak begeleid door orgels, dus dacht onze lerares daarmee een slimme zet te doen.” Nochtans was het tegen haar zin dat de jonge Ilze eraan begon. Maar eenmaal ze ontdekte wat het orgel te bieden had, was haar hart eraan verpand.
“Als orgelist zit je op het oksaal, uit het zicht van het publiek. Zo heb ik het graag. Een pianist moet show verkopen. Ik ben geen podiumbeest, bij mij draait alles om de muziek.”
Sterke vibraties
“Orgelmuziek gaf me meteen een beter gevoel. Er is die hele sfeer, de verlatenheid van de kerken. De muziek ging veel dieper. Ook puur fysiek. Een orgel geeft sterke vibraties. Een pijporgel is echt iets heel speciaals. Je hebt hedendaagse composities voor orgel, maar ik voelde me vooral aangetrokken tot het oudere werk.”
Haar muzikale traject liep langs een alsmaar verder verleden. In Frankrijk leerde Ilze een Franse socioloog kennen met wie ze twee kinderen kreeg. Ze gaf les in Parijs en volgde jarenlang zomerstage clavicymbalum, het middeleeuwse klavecimbel. Daar leerde ze ook organetto of draagbaar orgel in het Spaanse Cuenca. En prompt demonstreert ze zo’n portatief orgel.
“Tussen de 13de en 16de eeuw was dat instrument heel populair. Er is maar één rij pijpen, maar je haalt er heel rijke, unieke en verfijnde klanken uit. Bij een orgel heb je permanent luchtdruk die de klank zeer stabiel maakt. Maar bij het organetto blaas je met de balg aan de ene kant naar eigen believen en aanvoelen lucht binnen en daardoor kan je er effecten uithalen die met een gewoon orgel niet mogelijk zijn. Het is een instrument waarmee je aan therapie of klankmeditatie kan doen.”
En ze heeft nog meer aparte instrumenten in huis. “Toen ik muziek begon te studeren, was ik zoals iedereen vooral bezig met de tweede periode van de barok, Bach en zo. Maar ik was veel meer geïnteresseerd in de periode van voor Bach, het 16de en 17de-eeuwse repertoire. En ik ging het alsmaar vroeger zoeken. Ik was al begin de 30 toen ik in Nederland nog een masterclass klavecimbel ging volgen.”
Ze verdiepte er zich ook verder in de middeleeuwse muziek. Hoe verder in de geschiedenis Ilze terugging, hoe meer ze ook ontdekte dat de instrumenten waarvoor bepaalde composities geschreven waren, simpelweg niet meer bestonden.
“Klavecimbels voor barokmuziek zijn er nog wel. De meeste instrumenten zijn kopieën van eerdere instrumenten. Maar het middeleeuwse klavecimbel bestaat niet meer. Een Franse instrumentenbouwer heeft voor mij verschillende instrumenten gebouwd aan de hand van schilderijen, fresco’s en andere iconografie. Daarmee moest hij het stellen.”
Musiceren is ook een manier om in de tijd te reizen
“Er is ook een traktaat van de Nederlander Arnaut de Zwolle. Maar dat was een wetenschapper, geen instrumentenbouwer en geen muzikant. Ik heb hier een instrument waar drie jaar aan is gebouwd. Daarbij is ook rekening gehouden met mijn persoonlijke aanwijzingen. Want als ik tegen de bouwer zei: “Zoals die toets klinkt, haal je er nooit de muziek uit zoals die op papier staat”, wist hij dat er ergens een aanpassing nodig was.”
15de-eeuwse muziek
Ilze Bertrand is tegenwoordig een van de weinige specialisten ter wereld van middeleeuwse toetseninstrumenten. Met Codex Faenza bracht ze net voor de eerste lockdown een vinylplaat uit met 15de-eeuwse muziek die ze op een clavicymbalum in een afgelegen kerk in Letland had opgenomen. Rustgevende, meditatieve, ontroerende muziek die best toegankelijk klinkt. Het album is integraal te beluisteren via YouTube. De vinylplaat vind je in Kortrijk bij Records & Things.
De ziel genezen
“Het is niet omdat mensen de instrumenten niet kennen, dat ze de muziek die eruit komt niet kunnen smaken. Voor de lockdown heb ik voor het eerst van mijn leven in mijn geboortestad Balvi opgetreden, in het Noordoosten van Letland, met het instrument waarop ik speelde voor de plaatopname. Het concert vond plaats in het plaatselijke cultuurcentrum. Daar vindt iedere zondag een optreden plaats na de mis. Het publiek bestond dus uit heel gewone mensen die geen voorkennis hadden. Daar zag ik hoe die muziek kan aankomen.”
“Voor mij is muziek een geneesmiddel. Je geneest er de ziel mee. Musiceren is ook een manier om in de tijd te reizen. Die middeleeuwse muziek laat ons enkele eeuwen terugkeren. Om te ontkomen aan de gejaagdheid en de vele pompende geluiden die ons nu omringen. Je wordt ondergedompeld in een ander klankbad.”
Alle mensen zijn gelijk, maar tegelijk zijn we ook allemaal verschillend, anders. ‘Anders’ zoomt in op mensen die bewust of onbewust afwijken van de norm. Noem ze ‘buiten gewoon’.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
