Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?

Jan Seys. © Davy Coghe
Gillian Lowyck

Iederéén heeft als kind wel eens schelpjes geraapt op het strand. Dit weekend kan je het gewoon nog eens doen, voor een goede zaak: de wetenschap. De opdracht tijdens de tweede editie van de Grote Schelpenteldag is simpel. Tel en inventariseer 100 schelpen die je vindt aan onze kust. En het belooft alvast de moeite te worden: de carnavalsstorm heeft er voor gezorgd dat er heel wat is aangespoeld.

Jan Seys van het Vlaams Instituut van de Zee (VLIZ) is de coördinator van de Grote Schelpenteldag. Dat er zo’n teldag komt en geen Zeewierdag of Krabbendag, is volgens hem logisch. “Iedereen die het strand bezoekt, kent schelpen. Elke strandganger koestert herinneringen aan die prachtig gekleurde juweeltjes. Als kind met handjes vol schelpen de mooiste papieren bloemen kopen, bijvoorbeeld. En niemand vindt ze lelijk. Ze horen bij het leven aan zee, want ze zijn ook de meest soortenrijke diergroep aan onze kust. Aan onze kust kan je naar schatting 120 verschillende schelpdieren vinden.”

De weekdieren, waartoe tweekleppige schelpdieren en slakken behoren, zijn met wereldwijd bijna 80.000 soorten de meest soortenrijke diergroep van de zee. Enkel de insecten – aan land – doen het qua biodiversiteit nog beter.

Burgerwetenschap

De Grote Schelpenteldag is een organisatie van het VLIZ, EOS Wetenschap, Kusterfgoed, de Strandwerkgroep, provincie West-Vlaanderen en Natuurpunt. “Wij wilden al langer samenwerken en iets doen met burgerwetenschap”, vertelt Jan. “De laatste jaren is dat een succes, denk maar aan het Vogeltelweekend of de Grote Vlindertelling. Dat we iets met de zee wilden doen, was logisch en we zijn heel snel op schelpen uitgekomen.”

Burgerwetenschap boomt“, gaat Jan verder. “Het is natuurlijk niet nieuw. Amateurnatuurliefhebbers zijn al honderd jaar bezig met observeren en verzamelen en helpen de wetenschap zo verder. Maar nu bereiken we een breder publiek. Als je mensen bewust wil maken van het belang van de natuur, dan werkt dat het best door ze helemaal onder te dompelen in dat bad. Voordrachten zijn interessant, maar mensen zijn veel meer gemotiveerd als ze zélf de handen uit de mouwen kunnen steken.”

100.000 schelpen

Vorig jaar vond de eerste editie van de Grote Schelpenteldag plaats en die was een succes, ondanks het barslechte weer. “De temperaturen waren echt Siberisch”, lacht Jan. “Met gevoelstemperaturen tot min tien graden was het een eerste editie om niet te vergeten. Toch konden we toen rekenen op een 400-tal deelnemers, die in totaal 30.200 schelpen telden over de hele Belgische kust. Het kan alleen maar beteren dit jaar. Nu verwachten we 1.000 deelnemers en hopen we dat we de kaap van 100.000 schelpen overschrijden.”

We verwachten 1.000 deelnemers en hopen de kaap van 100.000 schelpen te overschrijden

Dat de Schelpenteldag op 16 maart plaatsvindt, heeft ook een reden. “Klopt, in het voorjaar is de kans om schelpen te vinden het grootst. We organiseren de dag ook vóór de paasvakantie, want de stranden worden dan meestal gereinigd. In volle zomer is het niet echt aangenaam voor de deelnemers om tussen de toeristen schelpen te rapen. Dat is niet de bedoeling. Verder zijn er ook heel wat stormen in het voorjaar en dan spoelt er van alles aan.” Door de carnavalsstorm van begin deze week wordt het tellen morgen dus extra boeiend.

Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?
© Davy Coghe

Mussen

De resultaten van de tellingen zijn natuurlijk meer dan gewoon wat leuke cijfers en feitjes. De wetenschappers gaan er dan ook mee aan de slag. “Mensen gaan zich niet zomaar bezighouden met al die schelpen rapen, nee, we doen er wel degelijk iets mee”, bevestigt Jan. “Zeker als we de Schelpenteldag jaar na jaar organiseren, kunnen we beginnen kijken hoe dat alles verschuift. Blijft de top tien hetzelfde? Wat is de invloed van het klimaat, zijn er soorten die verdwijnen of nieuwe soorten? Ook interessant is wat ik noem ‘het verhaal van de mussen’. De mus was een vogel die je jarenlang overal zag. Die kwam zodanig veel voor dat je ze eigenlijk niet meer zag bij wijze van spreken. Niet zo interessant voor de wetenschap dus. Tot ontdekt werd dat de populatie aan het afnemen was. Met zo’n schelpendag kunnen we dat vermijden en tijdig ontdekken waar er verschuivingen zijn”, besluit Jan Seys.

Iedereen is welkom op verschillende locaties langs het strand, op zaterdag 16 maart tussen 10 en 16 uur. Kinderen kunnen op elke locatie een schelpenamulet knutselen en in De Panne, Westende en Heist kunnen ze deelnemen aan een workshop strandbloemen maken. Na het tellen worden de schelpen terug naar het strand gebracht. Iedereen die meetelt krijgt als aandenken het klein schelpenboekje mee naar huis. Info via www.iedereenwetenschapper.be/projects/grote-schelpenteldag.

Hét betaalmiddel voor papieren bloemen

Elke kustbewoner heeft als kind wel eens papieren bloemen, gemaakt uit crèpepapier, verkocht op het strand in ruil voor schelpen. Maar welke schelpen zijn nu eigenlijk geschikt voor de verkoop? Zaagjes, wenteltrapjes, halfgeknotte strandschelpen en kokkels komen in aanmerking. Mossels, oesters en messen kunnen absoluut niet. De bloemen worden betaald in ‘handjes’ schelpen. Voor eenvoudige bloemen betaal je twee of drie handjes, voor speciale exemplaren tien tot twaalf. Er zijn ook grote verschillen tussen de kustgemeentes. Vandaag de dag floreert de handel in papieren bloemen voornamelijk aan de Oost- en Middenkust. Aan de Westkust is dat enkel nog in Sint-Idesbald, Koksijde en Oostduinkerke. In De Panne is het gebruik zelfs helemaal verdwenen.

De top 15 van de eerste Grote Schelpenteldag:

1. Kokkel

Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?

Jan Seys: “De ‘hartschelp’ is door zijn typische vorm en gelijkmatige ribbeling vrijwel onmiskenbaar als strandvondst. Veelal gaat het om fossiele blauwgrijze of rosbruine schelpen. Hun oorspronkelijk boter-witte kleur zijn ze dan al lang kwijt. Daarmee ze getuigen van een ver verleden, de tijd dat onze kust nog een waddenlandschap was.”

2. Nonnetje

Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?

“Dit kleine buikige schelpje heeft een kenmerkende vorm: mooi rond aan één zijde, spits toelopend aan de andere kant. Door het stevige sluitbandje blijven beide schelphelften ook na de dood van het dier nog vrij lang met elkaar verbonden, wat de volksnaam ‘portemonneetje’ opleverde. De kleur kan variëren van gebandeerd wit, grijs, geel, of roze tot volledig roestbruin of zwart. De meeste Nonnetjes die je vindt op het strand zijn afkomstig van ook vandaag nog massaal in de zeebodem voorkomende bestanden.”

3. Halfgeknotte strandschelp

Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?

“De naam zegt het zelf, van alle strandschelpen is enkel deze soort karakteristiek driehoekig afgesneden. Vandaag vind je ze in velerlei kleuren, al dan niet gebandeerd, als overblijfsels van verdwenen populaties. Maar wie weet, wordt ze straks weer zo talrijk als in de jaren 1990, toen zelfs visserij op deze schelp werd overwogen.”

4. Mossel

Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?

“Onnodig de eetbare of ‘blauwe’ mossel voor te stellen. Met haar baarddraden zet de Mossel zich, in dichte ‘banken’, stevig vast op strandhoofden en havenmuren. Ze is een lekkernij, en niet alleen voor mensen. Ook meeuwen en scholeksters lusten meer dan één mossel.”

5. Amerikaanse zwaardschede

Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?

“Beter bekend als ‘messen’. Deze langwerpige schelp is hier pas in de jaren 1980 aangeland. Ongewild meegelift met schepen is deze exoot sindsdien een algemene bewoner van onze Noordzeebodem. Ze kan zich met haar sterke voetspier snel ingraven, en blijft zo veelal buiten het bereik van hongerige vissen en vogels.”

6. Zaagje

Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?

“Dit langgerekt driehoekig schelpje heeft haar naam niet gestolen. De schelprand voelt aan als een gekartelde zaagsnede. Binnenin vaak purper gekleurd, is dit schelpje de diamant onder de ‘papieren strandbloemen kopers’: geen andere schelp is meer waard in deze folkloristische handel.”

7. Amerikaanse boormossel

Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?

“Boormosselen kunnen wat andere schelpen niet lukt. In plaats van op het substraat te leven of in zacht zand of slib te graven, boren ze zichzelf moeiteloos een gang in veen- of kleibanken. Met wrikkende bewegingen van de scherpe uitsteekseltjes op beide schelphelften klaren ze de klus. Maar wanneer winterstormen deze onderzeese banken uiteenslaan zijn ze een vogel voor de kat, en spoelen dan wel eens massaal aan.”

8. Stevige strandschelp

Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?

“Toegegeven, deze schelp onderscheiden van de ovale en halfgeknotte strandschelp is niet simpel, al helpt de eerder ronde vorm en dikke schelp je aardig op weg. Vandaag komt de soort voor in eerder grofzandige zeebodems. Verse exemplaren zijn crème-wit.”

9. Witte boormossel

Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?

“In tegenstelling tot haar neefje, de Amerikaanse boormossel, is dit een inheemse soort. Op het eerste gezicht sterk gelijkend, kun je ze zo uit elkaar houden door de teruggeslagen schelprand bij de Witte boormossel.”

10. Grote strandschelp

Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?

“Nog een strandschelp, jawel. Maar de zeer dunne schaal, het grote formaat en de vaak typische straalsgewijze witte lijntjes op beide schelpen zijn kenmerkend. Fossiele, donker grijsblauw verkleurde exemplaren missen dit laatste kenmerk.”

11. Ovale strandschelp

Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?

“Vrijwel enkel door experten te onderscheiden van de halfgeknotte strandschelp en de stevige strandschelp. Je vindt vooral fossiele schelpen, die bovendien vaak gebandeerd zijn.”

12. Tapijtschelp

Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?

“Een hoekige crèmekleurige schelp die haar naam dankt aan de horizontale en verticale fijne lijntjes op beide schelphelften. Het lijken wel de schering en inslag bij een tapijt.”

13. Japanse oester

Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?

“Deze vreemde eend kwam hier aangeland toen oesterkwekers in de jaren zestig problemen kenden met de inheemse platte oester en hun toevlucht zochten tot import van exotische soorten. Deze gewelfde, purper aangelopen schelp is hier nooit meer weggeraakt en intussen massaal ‘verwilderd’. En ook nog eens onze allergrootse zeeschelp, met records van bijna 40 cm lang.”

14. Gevlochten fuikhoren

Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?

“Het is een echte aaseter, deze tot 2 cm grote gewonden zeeslak. Haar naam dankt ze aan de minutieuze ribbeling van haar huisje. Eens dood is haar slakkenhuis een welgekomen thuis voor de kleine heremietkreeft.”

15. Witte dunschaal

Tweede editie Grote Schelpenteldag: welke schelp stoot de kokkel van de troon?

“Misschien niet de makkelijkst herkenbare, laat staan de grootste schelp van onze kust, maar wel een van de teerste. Veelal doorschijnend wit gekleurd spoelt dit zeer breekbare schelpje soms massaal aan.”