De ontploffing van de IJzertoren: 70 jaar na de aanslag

Tom Vandenabeele

Op zaterdag 16 maart 1946 omstreeks 2.15 uur spatte in Kaaskerke bij Diksmuide met een enorme ontploffing de eerste IJzertoren uiteen. “Door de explosie werd de kruiskop opgetild, barstten de pijlers open en stortte het kruis ertussen in neer”, zei de veldwachter van Kaaskerke Valère Sansen later tegen journalist en auteur Willy Moons uit Wulpen.

Veertig jaar na de ontploffing (zie ook deze fotospecial) schreef Willy Moons er ‘Het taboe van Vlaanderen’ over. Maar de gebeurtenissen van nu zeventig jaar geleden houden hem nog altijd bezig.

77 jaar is hij nu. Maar de ogen van Willy Moons beginnen nog altijd te blinken als hij mag vertellen over het onderzoek dat hij als journalist voerde naar wat er zeventig jaar geleden met de eerste IJzertoren is gebeurd. Niet dat hij verwacht dat er nu nog veel nieuws te ontdekken valt over de aanslag tegen de IJzertoren in Kaaskerke. “De betrokkenen die de toren hebben gedynamiteerd, zijn intussen allemaal overleden“, zegt hij. “Waarschijnlijk waren ze met z’n vieren. Burgers die werkten voor het leger.”

Ik weet om wie het gaat, maar het heeft geen zin om de namen te noemen

“Zij hebben onder bevel de klus geklaard. De vier zijn nooit verontrust geweest over eventuele gevolgen voor hen. Dat is eigenlijk wel eigenaardig. Ik weet om wie het gaat, maar het heeft geen zin om de namen te noemen. De vier jongens hebben gehandeld uit plichtsbesef. Nu is iedereen overleden, het heeft geen zin meer om hun namen nu nog in de openbaarheid te brengen. Maar een onderzoek naar de werkelijke opdrachtgevers, dat zou wel interessant zijn. Het lijkt een beetje op de zaak rond de moord op Julien Lahaut. Ook in die zaak weet iedereen wie verantwoordelijk was.”

De slapende veldwachter

“Er was ook de figuur van de Kaaskerkse veldwachter Valère Sansen”, gaat Willy Moons voort. “Valère Sansen was toen 34 jaar oud en sinds 1937 veldwachter. ‘s Morgens verklaarde hij aan de rijkswacht dat hij de vorige nacht omstreeks 2.15 uur door het lawaai van een zware ontploffing uit zijn slaap werd gewekt. Hij stond op en zag door het raam dat de IJzertoren die op ongeveer een 200-tal meter van zijn woning stond, omver lag. De veldwachter is dan maar weer in bed gekropen. Aan de rijkswacht verklaarde hij later dat hij niets verdachts had opgemerkt, ook geen verdachte voertuigen. En omdat hij kon zien dat de toren helemaal vernield was en er toch niets meer aan te doen viel, heeft hij geoordeeld niet vroeger dan om 7.45 uur de rijkswacht te moeten waarschuwen.” Dat is de veldwachter blijven achtervolgen. “Later werd hij in het parlement zelfs bed-wachter genoemd”, zegt Willy Moons.

De tweede aanslag herschiep de IJzertoren in een puinhoop. De expert schreef in zijn verslag dat door de ontploffing de kruiskop naar omhoog is gesprongen en daarna in de romp van de toren is gevallen. (GF)
De tweede aanslag herschiep de IJzertoren in een puinhoop. De expert schreef in zijn verslag dat door de ontploffing de kruiskop naar omhoog is gesprongen en daarna in de romp van de toren is gevallen. (GF)

Voorts vindt Willy Moons het opmerkelijk dat er bij de veldwachter die in de schaduw van de toren woonde, geen enkele ruit gebroken was. “Op de hele hoek lagen alle ruiten aan diggelen. Behalve bij hem. Hij heeft zijn ruiten vooraf afgeplakt, hé. Nu, er zijn er nog veel in Diksmuide die de ontploffing hebben gehoord, maar die niet zijn opgestaan. Valère Sansen was eigenlijk een fraaie mens. Wat kon hij doen? Hij was de enige politieman in Kaaskerke.”

Niet de eerste aanslag

Het was ook niet meer de eerste aanslag op de IJzertoren. Negen maanden eerder was er al een eerdere poging. “Dat was eigenlijk een politieke aanslag van een paar heethoofden”, zegt Willy Moons. “Ze zouden munitie opgeladen hebben en in de toren gestopt. De IJzertoren werd toen niet bewaakt, hé. Die toren stond daar maar te staan. We spreken over de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog en het IJzerbedevaartcomité zat in de bak. De eerste aanslag mislukte grotendeels. De meeste mensen trokken er zich niet te veel van aan. Ze hadden andere zorgen. Na de eerste aanslag waren er wel mensen die de koppen bij elkaar hebben gestoken. Ze zullen hebben besloten dat het geen werk was voor amateurs, dat ze het professioneel moesten aanpakken en zo zijn ze bij het leger terechtgekomen.”

De ontploffing van de IJzertoren: 70 jaar na de aanslag

De tweede aanslag herschiep de IJzertoren in een puinhoop. “De expert schreef in zijn verslag dat door de ontploffing de kruiskop naar omhoog is gesprongen en daarna in de romp van de toren is gevallen. Een dergelijke ontploffing? Dat zijn geen amateurs meer, hé.”

Grondig onderzoek

“Om 9 uur is het parket van Veurne ter plaatse afgestapt”, aldus Willy Moons. “Onderzoeksrechter Joseph De Laere heeft zich enorm ingespannen om het onderzoek te voeren. In het verslag werd vastgesteld ‘dat het IJzerkruismonument totaal vernield is, terwijl in de omgeving geen schade zichtbaar is. Boven een massa stenen en steenblokken rijzen twee betonnen pijlers waaraan een smal gedeelte der stenen muren kleeft. Opvallend is het uiteenblazen der stenen aan weerszijde van de toren in de axiale richting noordoost en zuidwest, terwijl de toren zelf ineengestort is ter plaatse en niet omgekanteld ligt in een bepaalde richting. Zelfs in de richtingen noordoost en zuidwest heeft de uitwerking der springstoffen de stenen of steenblokken op geheel korte afstand uiteengeblazen. De reusachtige massa stenen en betonblokken heeft het gewelf der crypte hier en daar ingedrukt, vooral in het westen.'”

Zonder aanslagen denk ik dat de toren en alles wat er rond gebeurde, zou zijn weggedeemsterd

“Er bestaan 16 boeken met verslagen van onderzoeken”, vertelt Willy Moons. “Elf mensen werden aangehouden, maar die werden allemaal buiten vervolging gesteld. Begin de jaren vijftig stopte het onderzoek naar de dynamitering van de IJzertoren definitief.”

Intussen was er een nieuwe – de huidige – IJzertoren gebouwd. “Niet verwonderlijk”, vindt Willy Moons. “Door de toren te dynamiteren, is er zoveel aandacht naar getrokken dat iedereen de toren heeft willen gebruiken voor zijn zaak. Mochten er geen aanslagen zijn geweest, dan zou de IJzertoren er misschien nog wel staan, maar dan vast in een verkommerde toestand, vol betonrot.”

“Omgekeerd effect”

“De aanslag op de IJzertoren was een antinationalistische zet”, legt Willy Moons uit. “Aanvankelijk was de toren een herdenking voor de soldaten die gesneuveld waren in de Eerste Wereldoorlog. Maar gaandeweg is men dat wat aan de kant beginnen te schuiven om er een groot Vlaams symbool van te maken. Waren er tijdens de Tweede Wereldoorlog geen bedevaarten gehouden, dan had er niemand na de oorlog aan die toren geraakt.”

De ontploffing van de IJzertoren: 70 jaar na de aanslag

Maar volgens Willy Moons hebben de aanslagen nu net voor een omgekeerd effect gezorgd. “Ze hebben de eerste toren opgeblazen, maar er is snel een nieuwe toren gekomen. Zonder aanslagen denk ik dat de toren en alles wat er rond gebeurde, zou zijn weggedeemsterd. Dat is mijn persoonlijke overtuiging. Na de aanslagen is het geen toren voor oud-strijders, maar voor de nationalisten geworden. Als je ziet tot wat de IJzerbedevaart nu geëvolueerd is… Ik heb niets tegen een feest van de vrede. Maar het is niet de oorspronkelijke bedoeling geweest.”

“Ik ga niet akkoord met de evolutie van de IJzerbedevaart. De IJzertoren, dat is een monument, een graf. En op en rond een graf wordt niet gedanst. Er zijn mensen die geijverd hebben voor de komst van de toren. Die na de oorlog dertig jaar naar de bedevaarten zijn gekomen. Om te luisteren naar politieke eisen die niets met het sneuvelen van soldaten te maken hebben.”

>> IN BEELD De ontploffing van de IJzertoren in 1946

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier