1 jaar na het Essex-drama: “Het verbaast ons dat er niet nog meer doden vallen”

Op donderdag 23 oktober 2019 werden in een koelwagen in het Britse Essex de lichamen gevonden van 39 Vietnamese vluchtelingen, gestikt door zuurstoftekort. De truck bleek vertrokken vanuit Zeebrugge, waar hij aan de strenge controle ontsnapte. Federaal procureur Ann Lukowiak, gespecialiseerd in mensensmokkel en haar collega Frank Demeester van het West-Vlaamse parket maken exact één jaar later de balans op. “Het verbaast ons eigenlijk dat er niet nog meer doden vallen.”

Meer dan twintig jaar ervaring hebben ze samen in de complexe materies die mensensmokkel en mensenhandel zijn. Procureur Ann Lukowiak uit Brugge is bij het federaal parket de specialist terzake en werkt daarbij nauw samen met haar West-Vlaamse evenknie Frank Demeester. Op hun bureau passeren schrijnende dossiers waar het menselijk leed in schril contrast staat met de geldhonger van de smokkelbendes. Een drama als dat in Essex steekt er natuurlijk bovenuit. “Ik weet nog goed dat ik die dag ‘s morgens vroeg al telefoon kreeg in de metro. Een zwaar incident met meerdere doden, kreeg ik te horen. Pas in de namiddag wisten we dat de vrachtwagen uit Zeebrugge vertrokken was. Op dat moment moesten we zo snel mogelijk uitklaren of er iemand in de haven had meegewerkt”, zegt Ann Lukowiak. Dat bleek al snel niet het geval te zijn, maar daarmee zat de klus er niet op. Het federaal parket voert sindsdien samen met Ierland, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Nederland en Duitsland een onderzoek naar de logistieke cel die de dodelijke smokkel mogelijk maakte.

In Londen is dezer dagen het proces bezig tegen acht bendeleden. Belgen staan daar niet terecht.

Ann Lukowiak: “In de hele smokkelketen wordt België beschouwd als een verzamelplaats voor vluchtelingen. Die cel die de vluchtelingen verzamelt en ze onderbrengt in safehouses, dat zijn de mensen op wie ons onderzoek gericht is. De chauffeurs en een aantal anderen staan in Groot-Brittannië terecht (zie kader, LK) en ook in Vietnam zijn er al veroordelingen geweest. Die cellen zijn onderling verbonden maar worden elk in hun land berecht om een monsterproces te vermijden. Men heeft ons gevraagd om ook het Britse luik in België te vervolgen, maar wij wilden vermijden dat het een monsterdossier zou worden. In ons dossier zijn er dertien mensen aangehouden geweest, waarvan er nog vijf in de cel zitten. Ze worden verdacht van lidmaatschap van een criminele organisatie en voor mensensmokkel met verzwarende omstandigheden waaronder met de dood tot gevolg.”

Mochten die vluchtelingen ontdekt zijn in Zeebrugge, zouden ze dan als slachtoffer of dader beschouwd worden?

Frank Demeester: “Als slachtoffer. Absoluut. Ze zijn de haven niet binnen gedrongen, ze zaten al in de container. In andere dossiers hebben we gezien dat smokkelaars aan de vluchtelingen een slijpschijf of een boormachine op batterijen meegeven om een gaatje te kunnen maken als ze in ademnood geraken. Hier is dat niet gebeurd.”

Ann Lukowiak: “Ze hebben geen schade toegebracht aan de infrastructuur van de haven. Uit het onderzoek is gebleken dat de koelwagen van binnenuit niet geopend kon worden. Ze konden er dus echt niet uit. Ze hadden alleen een flesje water, hun gsm en de kleren die ze aanhadden.”

Weten die vluchtelingen dan niet hoe gevaarlijk dat is?

Frank Demeester: “Soms wel, soms niet. Je moet dat anders bekijken. Wisten ze in dit geval dat ze met 39 in de container zouden zitten? Als er maar twaalf mensen hadden in gezeten, dan was er misschien voldoende zuurstof geweest. Mensen gokken ook soms. Dan zien ze een vrachtwagen met een lading die bedoeld is voor Engeland, ze kruipen erin, maar ze eindigen in een overslagbedrijf in de haven van Zeebrugge.”

Zitten er handlangers van de smokkelaars in de haven, zoals dat bijvoorbeeld vaak het geval is met de cocaïnesmokkel in de Antwerpse haven?

Frank Demeester: “Dat moet je altijd in je achterhoofd houden. We hebben tot nog toe geen aanwijzingen dat dit zo zou zijn maar het is niet uitgesloten. Als er in Calais vrachtwagens door de scan rijden, dan moet iemand die beelden bekijken. Als die zegt dat er niemand in zit, dan zit er niemand in. Maar je kan nooit zeker weten of die persoon niet corrupt is en net geld ontvangen heeft van een smokkelbende. Er zijn een aantal sleutelposities in de haven en als je zo iemand in je smokkelorganisatie kan integreren, dan zitten we met een groot probleem.”

Is de controle in Zeebrugge streng genoeg?

Ann Lukowiak: “In het Essex-dossier zijn alvast alle bestaande procedures gevolgd. Het is ook zo dat men een koeltransport niet graag opent, omdat de goederen die erin zitten dan bederven. Smokkelaars weten dat en zijn ook heel inventief. We hebben al meegemaakt dat men een verborgen ruimte in een lading verse tomaten gemaakt had. Dan trek je als controleur die container open en zie je alleen maar tomaten, terwijl de mensen er wél zitten. We hebben zelfs al mensen gevonden in een lading vol gebruikte kledij. Of een kind, dat in een verpakking van een nieuwe motor op het zadel ligt. Als je die doos opent op de zijkant, vind je dat kind niet. De smokkelaars gebruiken ook afleidingsmanoeuvres. Dan steken ze drie vluchtelingen zichtbaar vooraan in de container, in de hoop dat de politie niet verder zal zoeken eens ze die gevonden hebben. Er is wel degelijk heel veel controle in Zeebrugge maar helemaal sluitend kan je dat nooit maken. In economisch opzicht is dat onhaalbaar.”

Wat kost een overtocht eigenlijk?

Ann Lukowiak: “De full package, dus van in het land van herkomst tot in het Verenigd Koninkrijk, kan tot 35.000 pond kosten. We zien dat dit nu meer en meer in schijven wordt betaald, per deel van de route dat afgelegd is. Wie in de cabine van de vrachtwagenchauffeur wil zitten, betaalt meer. Dat is in eerste klasse reizen. Maar er zijn ook Albanese smokkelaars die de route Brussel – Londen aanbieden voor 500 euro.”

Zou een drama als dat in Essex vandaag nog kunnen gebeuren?

Frank Demeester: “Er is voldoende vraag en voldoende aanbod dus waarom zou dat in theorie niet meer kunnen gebeuren? Het verbaast mij eigenlijk dat er nog niet meer doden gevallen zijn, als je ziet hoe lang die trafiek van mensen nu al bezig is. Vorig jaar zijn er 19 mensen aangehouden op verdenking van mensensmokkel, dit jaar zijn dat er al 37, met inbegrip van de dertien uit het Essex-dossier.”

Ann Lukowiak: “Het verbaast mij ook dat er niet nog meer doden vallen, althans niet waar wij van weten. Men smokkelt soms zelfs mensen in het motorblok van de truck. Het risico dat die levend verbranden, is heel reëel.”

Met de verscherpte controles zoeken smokkelaars andere manieren om vluchtelingen in de UK te krijgen, zoals de opblaasbootjes die vertrekken vanuit Frankrijk.

Ann Lukowiak: “Uit cijfers van de Franse maritieme diensten blijkt dat er dit jaar 8.000 migranten een poging deden om met een bootje naar het Verenigd Koninkrijk te varen, de Britten zeggen dat 2.900 migranten er ook effectief geraakt zijn. Dat is gigantisch. In de nacht van twee september heeft men maar liefst veertig bootjes geteld, met telkens zes à tien man aan boord. Maar er zijn er ook die zwemmen of het met een kajak proberen. Ze moeten niet eens tot in Engeland geraken: als ze in Britse territoriale wateren zijn, halen ze hun gsm uit een plastic zak en bellen ze de hulpdiensten. Die moeten hen dan komen halen, waarop ze asiel kunnen aanvragen in Groot-Brittannië.”

Frank Demeester: “Bij mooi weer steken de smokkelaars tientallen bootjes tegelijk op het water. De Franse kustwacht weet dan niet waar eerst gekeken en kan er maar een deel van tegenhouden. De rest vaart door. Soms geraken ze tot in Engeland, soms zinkt het bootje en zijn er mensen die het niet overleven. De Noordzee is op dat vlak de Middellandse Zee aan het worden, met dat verschil dat je de Noordzee mag vergelijken met de E40 qua verkeersdrukte. Het is levensgevaarlijk om te proberen oversteken in een kajak, een rubberboot of al zwemmend.”

Ook aan onze kust zijn al zulke bootjes vertrokken. Wat kunnen we daartegen doen?

Frank Demeester: “We werken nu al heel ontradend. Beter voorkomen dan genezen. Als we iemand betrappen met twee opblaasbootjes in zijn auto – wat op zich niet strafbaar is – gaan we dat echt onderzoeken en streng optreden als we linken zien naar feiten van mensensmokkel. Die organisaties moeten weten dat als je hier gepakt wordt, je zware straffen kan krijgen. Dan gaan ze minder geneigd zijn om naar West-Vlaanderen te komen. Die mannen maken ook een risico-analyse. Vergeet ook niet dat er veel sociale controle is aan onze kust, veel meer dan in Frankrijk of Nederland. Als er tien mensen aan een bootje blijven staan, zeker nu in coronatijden, dan is er altijd wel een alerte burger die de politie belt. Op de hoogbouw aan onze kust is al veel commentaar gekomen, maar voor de sociale controle is dat een zegen.”

Wat verwachten jullie van onze nieuwe minister van Justitie, Vincent Van Quickenborne (OpenVLD)?

Ann Lukowiak: “In het regeerakkoord staat heel duidelijk dat mensenhandel en -smokkel absolute prioriteiten zijn. we meer middelen en meer aandacht moeten krijgen. Mensenhandel en -smokkel zijn absolute prioriteiten. De minister is een West-Vlaming, hij weet hoe hard deze problematiek speelt in onze provincie, maar ook daarbuiten. Extra gespecialiseerde onderzoekscapaciteit is nodig. En een betere opleiding, vooral voor die eerstelijnsmensen. Wijkagenten bijvoorbeeld. Die hebben wel een neus voor druggerelateerde zaken – zoals een huis waar mensen snel binnen- en buitengaan – maar niet voor mensenhandel of -smokkel. Als er in een huis constant andere gezinnen komen, kan dat wel eens een safehouse zijn.”

Frank Demeester: “Ik heb al een paar keer op de barricades gestaan om een provinciaal afhandelingscentrum te hebben waar opgepakte vluchtelingen naartoe gebracht worden. Dat kan zeker een meerwaarde zijn. Daar zit dan een gespecialiseerd team van verhoorders klaar dat weet hoe het de juiste informatie moet krijgen en waar ze moeten op letten. Een brug leggen tussen de bestuurlijke aanpak en de gerechtelijke vervolging, daar streven we als openbaar ministerie al vele jaren naar. Alleen vindt men blijkbaar geen enkele burgemeester bereid om zulk een centrum op zijn grondgebied te hebben. Maar goed, dat is een politieke kwestie en daar gaan we ons uiteraard niet mee moeien.”.